Του Κωνσταντίνου Παπαθωμά
Από γενική θεώρηση
Το να γράψει κανένας για την Παράδοση στην Αρχιτεκτονική ενός τόπου είναι έργο πολύμοχθο και ατελείωτο, αν βέβαια αυτό συνεπάγεται έρευνα, ανάλυση, τεκμηρίωση, σύγκριση κλπ.
Σε μια τέτοια περίπτωση η άποψη τού συγγραφέα είναι ιστορική και επιστημονική. Αν αντίθετα η άποψη είναι πιο φιλοσοφικά αρχιτεκτονική, μια πιο εξ’ αποστάσεως άποψη δηλαδή, σαν μια σε άσπρο μαύρο σκιαγράφηση τών κυριοτέρων σημείων τής ουσίας και τού νοήματος τής παραδοσιακής τεκτονικής γλώσσας, τότε το πράμα μετατρέπεται σε μια θεώρηση πιο ελεύθερη. Από μια τέτοια θεώρηση θέλω λοιπόν να μιλήσω, γιατί δεν έχω σκοπό να παρουσιάσω κανένα επιστημονικό δοκίμιο, αλλά περισότερο να επικεντρωθώ σ’ αυτή την ουσία που ανέφερα πιο πάνω, και να θέσω κάποιους προβληματισμούς.
Λαϊκή και Αστική Παραδοσιακή Αρχιτεκτονική
Τι είναι λοιπόν αυτό που χαρακτηρίζει την Παραδοσιακή Αρχιτεκτονική; Η μεγαλόπνοη έμπνευση ενός δημιουργού, η ακρίβεια στη λεπτομέρεια ή μήπως η χρήση τού ενός ή τού άλλου στοιχείου στα πλαίσια κάποιου αισθητικού ύφους; Τίποτε απ’αυτά! Το χαρακτηριστικό και η ουσία της Παραδοσιακής Αρχιτεκτονικής, η οποία ειρήσθω εν παρόδω χωρίζεται στην εκάστοτε Λαϊκή και την Αστική Παραδοσιακή Αρχιτεκτονική, είναι η ελευθερία, η ευρηματικότητα, ο αυτοσχεδιασμός, η προσαρμοστικότητα, και η πλήρης εξυπηρέτηση τής ανάγκης, η οποία άλλωστε είναι και ο λόγος ύπαρξης τής κάθε Αρχιτεκτονικής δράσης γενικότερα! Το στυλ και τα διάφορα δόγματα δεν ήταν ποτέ ούτε μέσα στη διαδικασία, ούτε σκοπός, και παρά την κατά καιρούς υιοθέτηση νεοκλασικών ή άλλων στοιχείων από διάφορα στυλ και εποχές, από λαούς και τόπους άλλους, κυρίως στην Αστική της εκδοχή, η Παραδοσιακή Αρχιτεκτονική διατηρεί πάντα μιαν ανεξαρτησία και μιαν απόσταση από οποιοδήποτε στυλ ή θεωρία, ενώ ταυτόχρονα δημιουργεί την ανάλογη τυπολογία τού εκάστοτε τόπου, που μοναδικό σκοπό έχει να εξυπηρετήσει την ανάγκη, και τον τρόπο ζωής! Εδώ λοιπόν μιλούμε για την πλήρη ανατροπή τής δημιουργικής διαδικασίας: η πράξη εφαρμόζεται χωρίς να προηγηθεί η θεωρία!
Εμβολιασμένη ή όχι λοιπόν η Παράδοση από μορφές, στοιχεία και ευρύματα ξένα, έχει την ικανότητα να συνδυάζει όλα τα μέρη με έναν τρόπο γνήσια αρχιτεκτονικό, όπου κάθε μορφολογικό στοιχείο είναι κομμάτι εκπλήρωσης συγκεκριμένης αποστολής, είτε αυτό είναι στη λειτουργία είτε στην κατασκευή τού όλου οργανισμού, ενώ ταυτόχρονα αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι σ’ένα συνολικό αισθητικό αποτέλεσμα μορφής και έκφρασης, χωρίς σπατάλες και περιττολογίες, πάντα με τη μοναδική και ιδιαίτερη ταυτότητα για κάθε περιοχή. Πίσω βέβαια από την εφαρμογή κάθε στοιχείου, σ’αυτή τη διαδικασία γέννησης ενός παραδοσιακού αρχιτεκτονικού κυττάρου, υπάρχει πάντα, εκτός από το στόχο για την ικανοποίηση τής ανάγκης, και μια πλειάδα συμβαλλόμενων παραγόντων, όπως: η γεωμορφολογία, το κλίμα, η οικονομία, το διαθέσιμο υλικό, τα ήθη, αλλά και ο τρόπος ζωής. Το αποτέλεσμα αντικατοπτρίζει σαφώς άμεσα την όλη κουλτούρα, αλλά και την ιστορία ενός συνόλου ανθρώπων, σε συγκεκριμένο τόπο και χρονικό διάστημα.
Από αυτή την άποψη είναι κατ’ εμένα η Παραδοσιακή Αρχιτεκτονική ίσως η πιο σωστή Αρχιτεκτονική δημιουργία, διότι μπορεί με ένα μοναδικό τρόπο να συνδυάζει τη μορφή με τη λειτουργία, την αισθητική με τη χρήση, χωρίς υπερτονισμό τού ενός εις βάρος τού άλλου, χωρίς υπερβολή, χωρίς ανισορροπία. Δημιουργεί ένα κράμα που κανένας ίσως να μην μπορούσε να φτιάξει συνειδητά, με χαρακτηριστικά μιας συγκρατημένης και μετρημένης έκφρασης, χωρίς εξάρσεις, υπερβολές και ρομαντισμούς, που διαπνέεται από τη φρεσκάδα της Λαϊκής γνώσης. Ένα αποτέλεσμα που ως επί το πλείστον δεν είναι επιβλητικό και πομπώδες, αλλά που ακόμα κι αν είναι επιβλητικό δεν είναι επιτηδευμένα έτσι, ενώ πάντα διέπεται από μιαν εσωτερικότητα και μια χαμηλότονη έκφραση, σε μια ψιθυριστή συνομιλία στοιχείων και υλικών, που πρέπει να αφουγκραστείς για να ακούσεις και που δε σε θαμπώνει μεν με την πρώτη ματιά, αλλά που πάντα σε εκπλήττει με την αυτονόητη, σχεδόν αφελή φυσικότητα του.
Έτσι κάθε μονάδα – κύτταρο όπως το είπα πιο πάνω – καταλήγει να είναι η πιο αρμόζουσα για τα εκάστοτε δεδομένα λύση, δοσμένη ενίοτε τολμηρά, αλλά και με σύνεση, έτσι που να γίνεται φύση από μόνη της, μέσα στη φύση που τη γέννησε. Γιατί και στην ίδια τη φύση κανένας οργανισμός δεν είναι φτιαγμένος απλά για να είναι ωραίος, αλλά η μορφή του είναι η έκφραση τής λειτουργίας του, η τρισδιάστατη έκφραση όλης τής εσωτερικής του ενέργειας, χωρίς περιττά στοιχεία και στολίδια.
Δέστε τους παραδοσιακούς οικισμούς, άρρηκτα δεμένους με το περιβάλλον τους, σαν να ανήκαν ανέκαθεν εκεί, δομημένοι σαν φυσιολογική προέκταση του. Συνεπώς ο κάθε τόπος δημιουργεί το δικό του ύφος, τη δική του αισθητική, το δικό του ρυθμό αν θέλετε, και έτσι δημιουργείται μια Γεωγραφία τής δομημένης έκφρασης και ένας πλουραλισμός, τέτοιος που αντικατοπτρίζει το ψηφιδωτό της κουλτούρας τού Ανθρώπου!
Λειτουργία και αισθητική σε απόλυτη αρμονία
Μιλώντας για ‘αισθητική’ ή ‘έκφραση’ στην Παραδοσιακή Αρχιτεκτονική δεν εννοούμε βέβαια τις στυλιστικές εμμονές τών διαφόρων ιστορικών ρυθμών: τού Κλασικισμού, τής Αναγέννησης, ή τού Μπαρόκ, ή ακόμα το δογματισμό πιο πρόσφατων ρευμάτων, αλλά εκείνη την ταπεινή αισθητική που συλλαμβάνεται από το ύψος τού ανθρώπινου ματιού και που αβίαστα προκύπτει από τη διαδικασία δημιουργίας τού οργανισμού, η οποία αποκτά νόημα μόνο στην πραγματική τρισδιάστατη της μορφή, στην καθημερινή της χρήση και όχι σε εντυπωσιακά σχέδια και φτιαχτά φωτορεαλιστικά! Δεν είναι όμως παράξενο και συνάμα αξιοθαύμαστο που μια τέτοια σοφά ισοζυγισμένη και μετρημένη Αρχιτεκτονική δημιουργήθηκε από τον ίδιο το Λαό, χωρίς πλάνα και μελέτες, από έμπειρους μαστόρους μεν, αλλά κατά τα άλλα απλούς ανθρώπους, τής πρακτικής γνώσης και τής λογικής; Από ανθρώπους αυτοδίδακτους που με το έργο τους αποδίδουν πλήρως το νόημα της λέξης ‘κουλτούρα’, Ελληνιστί ‘καλλιέργεια’; Μια καλλιέργεια που εμπλουτίζει την παρακαταθήκη τής παράδοσης από γενιά σε γενιά, την οποία δεν μπορεί κανείς αλλιώς να μάθει και να κατανοήσει, παρά μέσα από την καθημερινή ζωή, τη χρήση και την παρατήρηση. Γιατί η Αρχιτεκτονική γενικά, η Παραδοσιακή ειδικότερα, αποκρυσταλλώνει και ως εκ τούτου τεκμηριώνει αυτή την καλλιέργεια και αυτή τη Σοφία, που έδινε λύσεις για την καθημερινότητα τής βιοπάλης, την ανάγκη και τον αγώνα για καλύτερη ζωή και την ικανοποίηση τών εκάστοτε κοινωνικών πρακτικών. Όλα αυτά με τον πιο απλό και φυσικό τρόπο, τον οποίο με πολλαπλά επίθετα, παρομοιώσεις και εικόνες προσπάθησα να περιγράψω πιο πάνω, και που για το λόγο αυτό δίκαια κάποιος μπορεί να χαρακτηρίσει σοφό!
Η χαμένη κληρονομιά
Η Σοφία λοιπόν εκείνη, που από τη μια γενιά πήγαινε ως κληροδότημα στην άλλη, κάθε φορά και πιο εμπλουτισμένη, αυτή που έπρεπε εμείς να παραλάβουμε, να αξιοποιήσουμε, με τη σειρά μας να εμπλουτίσουμε, και να κληροδοτήσουμε παρακάτω, πού έχει πάει;; Γιατί δεν καταφέραμε να εκμεταλλευτούμε αυτή την κληρονομιά, την παρακαταθήκη, αυτή τη Σοφία; Γιατί δεν καταφέραμε να πάμε παρακάτω από κει που έμειναν οι απλοί μαστόροι τού Λαού, για να δημιουργήσουμε κάτι ακόμα καλύτερο, με τη βοήθεια τής Τεχνολογίας και τής Επιστήμης; Τι πήγε στραβά; Που διεκόπηκε η αλληλουχία τών εποχών; Που χάσαμε τη σκυτάλη; Πώς κάναμε έτσι αποκομμένους από τη Φύση τους οικισμούς και τις πόλεις μας; Με όλα αυτά τα μεγάλα ερωτηματικά, μη φανταστεί κανείς ότι υπονοώ ότι θάπρεπε να αρχίσουμε να παλινδρομούμε και να αντιγράφουμε στοιχεία, ζώντας τη ζωή τών παλιών! Όχι, αυτό οπωσδήποτε όχι! Γιατί μέσα στους παράγοντες που καθόριζαν πάντα την Παραδοσιακή Αρχιτεκτονική ήταν και η εκάστοτε Τεχνολογία με τις δυνατότητες εφαρμογής της, αλλά και ο εκάστοτε τρόπος ζωής, όπως πολλάκις ανέφερα πιο πάνω. Δε μπορεί λοιπόν να είμαστε αναχρονιστικοί. Δεν μπορούμε να μη ζούμε στο σήμερα! Δεν μπορούμε να απαρνηθούμε ξαφνικά όλη την πρόοδο την τεχνολογική, αλλά και την κοινωνική, και ν’ αρχίσουμε να μιμούμαστε την Ιστορία! Μπορούμε όμως να μιμηθούμε την ουσία, την εσωτερικότητα, την έκφραση τού απαραίτητου και τού λιτού στην ανάλογη μορφή με το σωστό υλικό. Να δούμε ξανά τη σχέση με τη φύση, λαμβάνοντας πάντα υπόψη τον τόπο. Γιατί όσο και να νομίζουμε ότι η τεχνολογία έχει ξεπεράσει το θέμα του τόπου αυτό δεν ισχύει με τίποτα. Είναι απλά μια ψευδαίσθηση, με την οποία θέλει ο Άνθρωπος να ζει, ότι δηλαδή έχει νικήσει το χώρο και το χρόνο, και δεν ξέρω κι εγώ τι άλλο!! Ο τόπος παράλληλα με το χρόνο εξακολουθούν να έχουν τεράστια δύναμη και επήρεια σε όλες μας τις δραστηριότητες! Να πάρουμε λοιπόν μαθήματα, διδάγματα από τη Σοφία που εμπερικλείει η Παράδοση και αφού τα κατανοήσουμε, να βγάλουμε το δικό μας αποτέλεσμα, διατηρώντας την ουσία, με νόημα ωστόσο και ύφος σύγχρονο, ταυτόχρονα και διαχρονικό, άξιο φορτίο και κληροδότημα για τις γενιές μετά!
