Πρόληψη, ετοιμότητα και αντιμετώπιση μεγάλων, ανεξέλεγκτων και καταστροφικών δασικών πυρκαγιών
ΟΠΟΚ: Το πάθημα δεν έγινε μάθημα – Η «επένδυση» στην πρόληψη, ετοιμότητα και αντιμετώπιση πυρκαγιών είναι μικρότερη από το κόστος της αποζημίωσης επηρεαζόμενων ιδιοκτητών, αποκατάστασης καμένων περιοχών και επαναφοράς οικοσυστημικών υπηρεσιών – Άμεση και σημαντική αύξηση των συνολικών δαπανών για περιβαλλοντική προστασία στον δημόσιο τομέα
Με αφορμή την πρόσφατη, ανεξέλεγκτη και καταστροφική πυρκαγιά στην ευρύτερη περιοχή των ορεινών κοινοτήτων Λεμεσού και Λάρνακας, η Ομοσπονδία Περιβαλλοντικών Οργανώσεων Κύπρου (ΟΠΟΚ) τονίζει ότι επιβάλλεται η αναγνώριση λαθών, η ανάληψη ευθυνών, η κάλυψη κενών και ο επανακαθορισμός προτεραιοτήτων, τόσο σε θεσμικό, όσο και σε κοινωνικό επίπεδο. Προς αυτήν την κατεύθυνση, η ΟΠΟΚ προβαίνει σε μία σειρά από παρατηρήσεις και εισηγήσεις με γνώμονα την πρόληψη, ετοιμότητα και αντιμετώπιση των μεγάλων, ανεξέλεγκτων και καταστροφικών πυρκαγιών.
Σύμφωνα με τα επίσημα στατιστικά στοιχεία του Τμήματος Δασών για τις δασικές πυρκαγιές κατά την περίοδο 2000-2020, είναι γνωστές οι αιτίες πρόκλησης για σχεδόν 90% των δασικών πυρκαγιών, ενώ για μόλις 10% των δασικών πυρκαγιών οι αιτίες πρόκλησης παραμένουν άγνωστες. Συνεπώς, μπορούν να εξαχθούν ασφαλή συμπεράσματα, τα οποία αν και είναι ήδη γνωστά, δυστυχώς τείνουμε να παραγνωρίζουμε ως πολιτεία και κοινωνία.
Ειδικότερα, οι αιτίες πρόκλησης δασικών πυρκαγιών διακρίνονται σε δύο βασικές κατηγορίες. Οι φυσικές πυρκαγιές (από φυσικά αίτια και κυρίως κεραυνούς) ανέρχονται περίπου σε 15%, ενώ οι ανθρωπογενείς πυρκαγιές (από ανθρώπινες δραστηριότητες) ανέρχονται περίπου σε 85%. Το στοιχείο αυτό καταδεικνύει την τεράστια ευθύνη που μας αναλογεί, ως πολιτεία και κοινωνία, καθώς και τον καθοριστικό ρόλο που έχουμε να διαδραματίσουμε σε συλλογικό επίπεδο για την ελαχιστοποίηση του δυνητικού κινδύνου πρόκλησης δασικών πυρκαγιών.
Οι δύο κύριες υποκατηγορίες ανθρωπογενών πυρκαγιών διακρίνονται με βάση το κίνητρο. Οι εκούσιες / εσκεμμένες (από σκοπιμότητα) ανέρχονται περίπου σε 33% και οι ακούσιες / μη-εσκεμμένες (από αμέλεια) ανέρχονται περίπου σε 67% των ανθρωπογενών πυρκαγιών.
Όσον αφορά τις εκούσιες / εσκεμμένες ανθρωπογενείς πυρκαγιές (με σημαντικότερα πρόσφατα παραδείγματα περιοχές ιδιαίτερης οικολογικής αξίας, οι οποίες έχουν ενταχθεί στο δίκτυο προστατευόμενων περιοχών Natura 2000, όπως η Χερσόνησος Ακάμα, ο Ποταμός Παραμαλίου και το Χα Ποτάμι), η ΟΠΟΚ τονίζει τα ακόλουθα:
Πρώτον, την ανάγκη ανάληψης μίας πολιτικής μηδενικής ανοχής έναντι κακόβουλων ενεργειών και εμπρησμών.
Δεύτερον, την ανάγκη θέσπισης και επιβολής αυστηρότερων και αποτρεπτικότερων ποινών για την πρόκληση εκούσιων / εσκεμμένων ανθρωπογενών πυρκαγιών.
Τρίτον, την ενίσχυση των διαθέσιμων οικονομικών πόρων, με στόχο τη συνεπακόλουθη ενίσχυση του ανθρώπινου δυναμικού επιτήρησης (π.χ. αύξηση επίγειων και εναέριων περιπολιών), καθώς και των υποδομών και μέσων εποπτείας μεγάλων περιοχών προστασίας της φύσης και της υπαίθρου (π.χ. επαρκής κάλυψη παρατηρητηρίων, όπως πυροφυλάκια και θέσεις παρατήρησης).
Πέραν της προσωπικής ευθύνης των δραστών (εμπρηστών) και των πιο πάνω εισηγήσεων πρόληψης και πάταξης των εκούσιων / εσκεμμένων ανθρωπογενών πυρκαγιών, τονίζεται η σύγκρουση χρήσεων γης ως το δομικό αίτιο αρκετών κακόβουλων πυρκαγιών (εμπρησμών), η οποία αφορά κυρίως τις ακόλουθες δραστηριότητες:
Γεωργία (π.χ. κάψιμο αποκαλάμων και παρόχθιας βλάστησης σε παραποτάμιες περιοχές για αύξηση των γεωργικών εκτάσεων προς εκμετάλλευση),
Κτηνοτροφία (π.χ. κάψιμο δασικών και δασωδών εκτάσεων για επέκταση περιοχών βόσκησης),
Κυνήγι (π.χ. κάψιμο απαγορευμένων περιοχών κυνηγίου για κάρπωση θηρεύσιμων ειδών σε παραπλήσιες επιτρεπόμενες περιοχές κυνηγίου ή/και επέκταση επιτρεπόμενων περιοχών κυνηγίου) και
Ανάπτυξη γης (π.χ. κάψιμο δασικών και δασωδών εκτάσεων για εκμετάλλευση ιδιωτικών περιουσιών σε καθορισμένες περιοχές προστασίας της φύσης και του τοπίου).
Όσον αφορά τις ακούσιες / μη-εσκεμμένες ανθρωπογενείς πυρκαγιές, επισημαίνονται τα ακόλουθα:
36% προκαλείται από γεωργικές δραστηριότητες, με σημαντικότερες τα καψαλίσματα χόρτων, κλαδεμάτων και αποκαλάμων.
25% προκαλείται από ταξιδιώτες (18%) και εκδρομείς (7%), στο πλαίσιο διαφόρων δραστηριότητων δασικής αναψυχής, με σημαντικότερες το ρίξιμο σπίρτων και αποτσίγαρων, καθώς και το άναμμα φωτιάς σε μη-καθορισμένους χώρους.
11% προκαλείται από δραστηριότητες σε παρακείμενες κατοικίες, με σημαντικότερες τη χρήση εργαλείων που παράγουν σπινθήρες, την ανεπαρκή αποθήκευση εύφλεκτων υλικών, την κακή χρήση ηλεκτρογεννητριών και μηχανοκίνητων υδραντλιών, το άναμμα φωτιάς χωρίς ανθρώπινη επιτήρηση και το πέταμα αναμμένων κάρβουνων.
9% προκαλείται από στρατιωτικές δραστηριότητες, με σημαντικότερες τις στρατιωτικές ασκήσεις με πραγματικά πυρά σε πεδία βολής.
6% προκαλείται από αστοχία του δικτύου ηλεκτροδότησης και βραχυκυκλώματα ηλεκτροφόρων καλωδίων.
5% προκαλείται από παράνομο κάψιμο σκυβάλων, περιλαμβανομένων χώρων ανεξέλεγκτης διάθεσης απορριμμάτων (ΧΑΔΑ) σε γεωργοκτηνοτροφικές περιοχές.
3% προκαλείται από κυνηγετικές δραστηριότητες, με σημαντικότερη το ανεξέλεγκτο άναμμα φωτιάς σε μη-καθορισμένους χώρους.
4% προκαλείται από άλλες εργασίες ή/και δραστηριότητες σε δασικές και παραδασόβιες περιοχές (π.χ. διάνοιξη δρόμων και προσβάσεων, χρήση πυροτεχνημάτων, κ.α.).
1% προκαλείται από αγώνες ταχύτητας μηχανοκίνητων οχημάτων (ράλλι). Αν και ποσοτικά αποτελούν τη λιγότερη σημαντική αιτία πρόκλησης δασικών πυρκαγιών κατά την περίοδο 2000-2020, προτού απαγορευτεί η διεξαγωγή αγώνων ταχύτητας μηχανοκίνητων οχημάτων σε περιοχές ψηλών δασών, τα ράλλι αποτελούσαν μία πολύ σοβαρή αιτία πρόκλησης μεγάλων, ανεξέλεγκτων και καταστροφικών δασικών πυρκαγιών, κυρίως σε περιοχές του Κύριου Κρατικού Δάσους Πάφου και του Εθνικού Δασικού Πάρκου Τροόδους.
Τα πιο πάνω στοιχεία όσον αφορά τις ακούσιες / μη-εσκεμμένες ανθρωπογενείς πυρκαγιές καταδεικνύουν τα σοβαρά κενά (π.χ. μη-αποτρεπτικές ποινές) και τις σημαντικές ανεπάρκειες (π.χ. υποστελέχωση προσωπικού εποπτείας), που παρατηρούνται όσον αφορά την αποτελεσματική εφαρμογή της ήδη ισχύουσας νομοθεσίας και συγκεκριμένα των διατάξεων του περί Προλήψεως Πυρκαϊών στην Ύπαιθρο Νόμου του 1988 έως 2008, καθώς και του περί Δασών Νόμου του 2012 έως 2018.
Επιπρόσθετα, πέρα από τις στενά οριζόμενες αιτίες πρόκλησης δασικών πυρκαγιών, σημειώνονται τα ακόλουθα δομικά αίτια πρόκλησης μεγάλων, ανεξέλεγκτων και καταστροφικών πυρκαγιών στην Κύπρο:
Εγκατάλειψη μεγάλων εκτάσεων στην ύπαιθρο και παραδοσιακών γεωργοκτηνοτροφικών δραστηριοτήτων (καλλιέργειες αμπελώνων και οπωροφόρων, καθώς και μη-εντατικής βόσκησης). Η εγκατάλειψη μεγάλων εκτάσεων στην ύπαιθρο, οι οποίες είτε καλλιεργούνταν με είδη χαμηλής βλάστησης είτε χρησιμοποιούνταν ως βοσκοτόπια και συνεπώς λειτουργούσαν ως αντιπυρικές λωρίδες περιμετρικά των οικισμών της υπαίθρου, έχει συνεισφέρει στην αύξηση της καύσιμης ύλης σε παραδασόβιες κυρίως περιοχές.
Ανεξέλεγκτη επέκταση των καθορισμένων ορίων ανάπτυξης και κυρίως των πολεοδομικών ζωνών οικιστικής και παραθεριστικής χρήσης, χωρίς να ληφθεί υπόψιν ο παράγοντας της πρόκλησης και εξάπλωσης πυρκαγιών, σε συνδυασμό με την αλλαγή των κλιματολογικών συνθηκών, καθώς και την ανεξέλεγκτη απόρριψη κλαδεμάτων και σκυβάλων σε γεωργοκτηνοτροφικές περιοχές. Η ανεξέλεγκτη επέκταση των καθορισμένων ορίων ανάπτυξης σε παραδασόβιες περιοχές της υπαίθρου σε αρκετές περιπτώσεις έχει ουσιαστικά καταργήσει, όχι μόνο μεγάλα τμήματα των πολεοδομικών ζωνών γεωργοκτηνοτροφικής χρήσης περιμετρικά των οικισμών της υπαίθρου, αλλά ακόμα και την παραδασόβια ζώνη ασφαλείας / ανάσχεσης της ανάπτυξης (buffer zone), η οποία πρέπει να υφίσταται σε απόσταση 2 χλμ από την οροθετική γραμμή του δάσους. Σε συνδυασμό με τα πιο πάνω, σημειώνεται ότι αρκετές πολεοδομικές ζώνες οικιστικής και κυρίως παραθεριστικής χρήσης (με σημαντικότερο παράδειγμα την πρόσφατη πυρκαγιά στην κοινότητα Τάλας της επαρχίας Πάφου) χωροθετούνται ακόμη και εντός αργακιών ή πάνω σε υψώματα / πλαγιές, πλησίον δασικών ή/και δασωδών εκτάσεων, χωρίς να λαμβάνονται υπόψη οι γεωμορφολογικές, κλιματολογικές και οικολογικές συνθήκες, οι οποίες συμβάλλουν στην ταχεία εξάπλωση μίας πυρκαγιάς (μεγάλες και απότομες κλίσεις, ταχύτητα ανέμων και διαθέσιμη καύσιμη ύλη).
Ανεξέλεγκτη και διάσπαρτη δόμηση σε γεωργοκτηνοτροφικές περιοχές στην ύπαιθρο, κυρίως λόγω της πολεοδομικής στρέβλωσης της ισχύουσας πολιτικής ανέγερσης μεμονωμένης κατοικίας. Πέρα από τις σοβαρές, αρνητικές, συσσωρευτικές και μη-αναστρέψιμες επιπτώσεις που έχει ήδη επιφέρει, κατά τις τελευταίες δύο δεκαετίες σε ολόκληρη την Κύπρο, η ανέγερση αρκετών χιλιάδων μεμονωμένων κατοικιών στην ύπαιθρο συνδέεται άμεσα και με το πρόβλημα των μεγάλων, ανεξέλεγκτων και καταστροφικών πυρκαγιών. Το γεγονός ότι οι δύο πρόσφατες, μεγάλες και καταστροφικές πυρκαγιές στην Αργάκα και στην Σολέα τον Ιούνιο του 2016 ξεκίνησαν λόγω ανθρώπινης αμέλειας σε μεμονωμένες κατοικίες, στα όρια δασικών εκτάσεων, καταδεικνύει με τον πλέον ξεκάθαρο τρόπο την ανάγκη κατάργησης ή έστω ριζικής τροποποίησης της ισχύουσας πολεοδομικής στρέβλωσης της πολιτικής ανέγερσης μεμονωμένης κατοικίας, με στόχο τον περιορισμό μίας γενεσιουργού αιτίας πρόκλησης μεγάλων, ανεξέλεγκτων και καταστροφικών πυρκαγιών. Με βάση την ισχύουσα πολιτική ανέγερσης μεμονωμένης κατοικίας, επιτρέπεται η δόμηση εκτός καθορισμένων ορίων ανάπτυξης, ακόμα και στα όρια δασικών εκτάσεων, αυξάνοντας κατακόρυφα τον κίνδυνο πρόκλησης δασικών πυρκαγιών και γενικά ασύμβατων χρήσεων στην ύπαιθρο. Επιπρόσθετα, το γεγονός ότι, περίπου 80% των υποστατικών και κατοικιών, που κατέκαψε η πύρινη λαίλαπα κατά την τελευταία, μεγάλη και καταστροφική πυρκαγιά στην ευρύτερη περιοχή των ορεινών κοινοτήτων Λεμεσού και Λάρνακας, χωροθετούνται εκτός καθορισμένων ορίων ανάπτυξης, χωρίς να διαθέτουν τις απαιτούμενες πολεοδομικές ή/και οικοδομικές άδειες, καταδεικνύει ότι η πολεοδομική αυτή στρέβλωση ενέχει μεγάλους και σοβαρούς κινδύνους για τη δημόσια ασφάλεια, καθότι δυσχεραίνει τις προσπάθειες αντιμετώπισης πυρκαγιών, λόγω της δημιουργίας επιπρόσθετων αναγκών πυρόσβεσης και κατανομής ανθρώπινων και υλικοτεχνικών πόρων πυρόσβεσης πέραν των καθορισμένων ορίων ανάπτυξης, ενώ παράλληλα μεγιστοποιεί το ενδεχόμενο αναποτελεσματικής αντιμετώπισης κρίσεων (π.χ. εκκένωσης οικισμών) και απώλειας ανθρώπινων ζωών.
Ανεξέλεγκτη επέκταση δικτύου ηλεκτροδότησης εκτός καθορισμένων ορίων ανάπτυξης, κυρίως σε περιοχές προστασίας της φύσης και της υπαίθρου. Η ολοένα αυξανόμενη επέκταση του δικτύου ηλεκτροδότησης εκτός καθορισμένων ορίων ανάπτυξης μεγιστοποιεί τον κίνδυνο πρόκλησης πυρκαγιών από αστοχίες και βραχυκυκλώματα ηλεκτροφόρων καλωδίων, τα οποία διαπερνούν κυρίως δασικές ή/και δασώδεις εκτάσεις. Η σημαντική αυτή αιτία πρόκλησης πυρκαγιών σε δασικές και παραδασόβιες περιοχές καθίσταται ιδιαίτερα σημαντική, εάν συνυπολογιστούν τα πιο πάνω δομικά αίτια πρόκλησης και εξάπλωσης πυρκαγιών στα δάση και στην ύπαιθρο, τα οποία συνεισφέρουν στην αύξηση της καύσιμης ύλης ή/και καταργούν τις αντιπυρικές λωρίδες και ζώνες ασφάλειας / ανάσχεσης της ανάπτυξης περιμετρικά των οικισμών της υπαίθρου. Ένας επιπλέον σημαντικός παράγοντας που συμβάλλει στην επέκταση του δικτύου ηλεκτροδότησης εκτός καθορισμένων ορίων ανάπτυξης, είναι η ανεξέλεγκτη χωροθέτηση έργων ανανεώσιμων πηγών ενέργειας στην ύπαιθρο, ένα πρόβλημα το οποίο υπερδιογκώνεται κατά την τελευταία πενταετία, λόγω της ανυπαρξίας ειδικού χωροταξικού πλαισίου για την εγκατάσταση αιολικών και φωτοβολταϊκών πάρκων σε δασικές ή/και γεωργικές περιοχές.
Σύμφωνα με πρόσφατη μελέτη της Ευρωπαϊκής Επιτροπής , με τίτλο «Πρόληψη βάσει χερσαίων λύσεων των ανεξέλεγκτων πυρκαγιών: Αρχές και διδάγματα από τη διαχείριση των τοπίων και των δασικών εκτάσεων με σκοπό την ασφάλεια και την ανθεκτικότητα στην Ευρώπη», η οποία δημοσιεύτηκε τον Μάρτιο 2021: «Θα πρέπει να τεθεί ως προτεραιότητα η απόδοση μεγαλύτερης προσοχής στις πρακτικές πρόληψης των ανεξέλεγκτων πυρκαγιών βάσει χερσαίων λύσεων στο πλαίσιο της ολοκληρωμένης διαχείρισης των δασών. Οι εν λόγω πρακτικές μπορούν να καταλήξουν σε τοπία με μεγαλύτερη αντοχή και ανθεκτικότητα στις πυρκαγιές και σε κοινότητες καλύτερα εξοπλισμένες για την αντιμετώπιση των αναμενόμενων κινδύνων. Οι πρακτικές πρόληψης μπορούν να σώσουν ζωές, μέσα βιοπορισμού και τη φύση, εφόσον σχεδιάζονται και εφαρμόζονται ορθά και εγκαίρως. Σε σχέση με παλαιότερες προσεγγίσεις, στο πλαίσιο της ολοκληρωμένης διαχείρισης θα συνεκτιμώνται πολιτικές πρόληψης, ετοιμότητας και αντιμετώπισης των πυρκαγιών συνολικά και θα αποφεύγεται ο διαχωρισμός των μέτρων, των δράσεων και του προϋπολογισμού».
Περισσότερες και μεγαλύτερης έντασης πυρκαγιές, μακρύτερη περίοδος υψηλού κινδύνου και ολοένα αυξανόμενος επηρεαζόμενος πληθυσμός, είναι τα βασικά χαρακτηριστικά των μεγάλων, ανεξέλεγκτων και καταστροφικών πυρκαγιών, κυρίως στις χώρες της Μεσογείου. Οι χρονικές και χωρικές τάσεις εκδήλωσης ανεξέλεγκτων πυρκαγιών μεταβάλλονται, καθότι η εποχή των ανεξέλεγκτων πυρκαγιών αναμένεται να παραταθεί, ξεκινώντας νωρίτερα ή διαρκώντας περισσότερο από το αναμενόμενο, ενώ ο αριθμός των πυρκαγιών και των καμένων εκτάσεων αναμένεται να αυξηθεί. Μαζί με την αύξηση του αριθμού ημερών ανά έτος που παρουσιάζουν υψηλό έως εξαιρετικά υψηλό κίνδυνο, εκτιμάται ότι στο μέλλον θα αυξηθεί πιθανότατα και ο αντίκτυπος από ακραίες πυρκαγιές σε μεγάλες εκτάσεις, με μακροπρόθεσμες επιπτώσεις. Επιπλέον, αναμένεται να αυξηθεί ο αριθμός των οικισμών, ατόμων και περιουσιών που δυνητικά επηρεάζονται από μεγάλες, ανεξέλεγκτες και καταστροφικές πυρκαγιές.
Σύμφωνα με τα επίσημα στοιχεία της Στατιστικής Υπηρεσίας της Κυπριακής Δημοκρατίας , οι συνολικές δαπάνες για δραστηριότητες και ενέργειες που αφορούν περιβαλλοντική προστασία στο δημόσιο τομέα έχουν μειωθεί σημαντικά την τελευταία δεκαετία και διαχρονικά κυμαίνονται σε χαμηλότερα επίπεδα από τον μέρο όρο των κρατών μελών της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Ιδιαίτερα σημαντικό είναι το γεγονός ότι, μετά τις μεγάλες, ανεξέλεγκτες και καταστροφικές πυρκαγιές στην Κοιλάδα Σολέας (Δάσος Αδελφοί) και την κοινότητα Αργάκας (Δάσος Πάφου), οι συνολικές δαπάνες για περιβαλλοντική προστασία στο δημόσιο τομέα έχουν μειωθεί δραστικά (από 0.53% του Ακαθόριστου Εγχώριου Προϊόντος το 2016 σε 0,30% το 2019).
Σημειώνεται επίσης ότι, σύμφωνα με τα πιο πρόσφατα στοιχεία της Ευρωπαϊκής Στατιστικής Υπηρεσίας (Eurostat) , το 2019, η Κυπριακή Δημοκρατία βρίσκεται στην προτελευταία θέση των 27 κρατών μελών της Ευρωπαϊκής Ένωσης όσον αφορά το ποσοστό του Ακαθόριστου Εγχώριου Προϊόντος, το οποίο αφορά τις συνολικές δαπάνες για δραστηριότητες και ενέργειες που αφορούν περιβαλλοντική προστασία στο δημόσιο τομέα (0,3% στην Κυπριακή Δημοκρατία έναντι 0.8% στην Ευρωπαϊκή Ένωση). Στην τελευταία θέση των κρατών μελών της Ευρωπαϊκής Ένωσης βρίσκεται η Φινλανδία με 0,2%, ενώ οι υπόλοιπες χώρες της Μεσογείου παρουσιάζουν σαφώς καλύτερη εικόνα απ’ ότι η Κύπρος (π.χ. Ελλάδα και Μάλτα 1,4%).
Ειδικά όσον αφορά την πρόληψη, ετοιμότητα και αντιμετώπιση μεγάλων, ανεξέλεγκτων και καταστροφικών πυρκαγιών, τα πιο πάνω στοιχεία καταδεικνύουν ότι το πάθημα της Κοιλάδας Σολέας τον Ιούνιο του 2016 δεν έγινε μάθημα. Η συντεταγμένη πολιτεία δεν φαίνεται να αντιλαμβάνεται ότι η «επένδυση» στην πρόληψη, ετοιμότητα και αντιμετώπιση μεγάλων, ανεξέλεγκτων και καταστροφικών πυρκαγιών είναι μικρότερη από το κόστος αποζημίωσης των επηρεαζόμενων ιδιοκτητών, αποκατάστασης των καμένων περιοχών και επαναφοράς των οικοσυστημικών υπηρεσιών. Σε αυτό το πλαίσιο, η ΟΠΟΚ εισηγείται την άμεση και σημαντική αύξηση των συνολικών δαπανών για περιβαλλοντική προστασία στο δημόσιο τομέα, με ιδιαίτερη έμφαση στον τομέα προστασίας της βιοποικιλότητας και του τοπίου. Προτεραιότητα θα πρέπει να δοθεί στην πρόληψη, ετοιμότητα και αντιμετώπιση μεγάλων, ανεξέλεγκτων και καταστροφικών πυρκαγιών, η εποχή των οποίων αναμένεται να παραταθεί, ενώ ο αριθμός, η έκταση και ο αντίκτυπος των οποίων αναμένεται να αυξηθεί.
